Μουτσάνας Ελευθέριος

Παιδίατρος

Η ΜΑΘΗΣΙΑΚΗ ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΑ ΤΟΥ ΥΠΝΟΥ, ΟΙ ΠΑΝΕΛΛΗΝΙΕΣ ΕΞΕΤΑΣΕΙΣ ΚΑΙ ΟΙ ΒΙΤΑΜΙΝΕΣ

Μάθηση είναι η διαδικασία μέσω της οποίας αποκτούμε γνώση για τον κόσμο που μας περιβάλλει κωδικοποιώντας τις πληροφορίες και τα ερεθίσματα που δεχόμαστε. Βρίσκεται σε συνεχή αλληλοσυσχέτιση με τη μνήμη, αφού χωρίς μνήμη δεν μπορεί να υπάρξει μάθηση.

Μνήμη είναι η ικανότητα που έχουν όλα τα ζώα να αποθηκεύουν μια κωδικοποιημένη πληροφορία, να τη συσχετίζουν με προηγούμενες πληροφορίες και να την ανακαλούν αυτόματα η συνειδητά προκειμένου να ευοδωθεί μια συμπεριφορά. Η μνήμη και η μάθηση, λοιπόν, είναι εγκεφαλικές λειτουργίες με τις οποίες γίνεται η επεξεργασία των πληροφοριών από το περιβάλλον και καθορίζεται η συμπεριφορά.

Ο εγκέφαλος με την πληθώρα των κυτταρικών τύπων, που επικοινωνούν και συνεργάζονται μεταξύ τους μέσω των δισεκατομμυρίων συνδέσεων, είναι το πιο περίπλοκο όργανο του σώματος. Σήμερα γνωρίζουμε ότι η έλλειψη ύπνου αναστέλλει την παραγωγή νέων εγκεφαλικών κυττάρων στην περιοχή εκείνη του εγκεφάλου που συμμετέχει στη διαμόρφωση καινούργιων αναμνήσεων, και αυτό αποδεικνύει ότι ο ύπνος κατέχει σημαντικό ρόλο στη μνήμη και τη μάθηση. Για να λειτουργήσει η μνήμη πρέπει να αλληλεπιδράσουν δύο εγκεφαλικές δομές -ο ιππόκαμπος και ο φλοιός του εγκεφάλου- και εκατομμύρια νευρώνες στον εγκέφαλο.

Η μνήμη διακρίνεται, ανάλογα με τη χρονική διάρκεια της συγκράτησης των πληροφοριών, σε βραχυπρόθεσμη και μακροπρόθεσμη. Ο ιππόκαμπος συμμετέχει στη μεταφορά πληροφοριών από την βραχυπρόθεσμη μνήμη στην μακροπρόθεσμη, λειτουργεί δηλαδή στο μυαλό ως περιοχή «προσωρινής αποθήκευσης». Εδώ αποθηκεύονται -μεταβατικά- πληροφορίες, εμπειρίες και εντυπώσεις επί αρκετές ημέρες και νύχτες μέχρις ότου, μετά από διαδικασίες διαλογής και απόρριψης των ασήμαντων πραγμάτων, καταλήξουν στην μακροπρόθεσμη μνήμη. Οι άνθρωποι με εκτεταμένες βλάβες στον ιππόκαμπο αδυνατούν να συγκρατήσουν νέες πληροφορίες. Ξέρουμε, ακόμα, ότι βλάβη στον ιππόκαμπο, δεν επηρεάζει ορισμένους τύπους μνήμης, όπως την ικανότητα εκμάθησης νέων δεξιοτήτων (ποδήλατο, σκι, οδήγηση αυτοκινήτου, κλπ.), γεγονός που αποδεικνύει ότι αυτές οι ικανότητες εξαρτώνται από διαφορετικού τύπου μνήμη που εδράζεται σε άλλη περιοχή του εγκεφάλου.

Σήμερα πολλοί ερευνητές σε όλο τον κόσμο, με μια σειρά από εντυπωσιακά πειράματα, οδηγούνται στο συμπέρασμα, ότι μια από τις πιο σημαντικές αποστολές του ύπνου είναι η υποστήριξη του εγκεφάλου μας στη μαθησιακή διαδικασία. Κατά τη διάρκεια του ύπνου ενεργοποιούνται ξανά πληροφορίες της ημέρας και αποστέλλονται από τον ιππόκαμπο σε συγκεκριμένα τμήματα του εγκεφαλικού φλοιού, όπου και υφίστανται επεξεργασία. Εκεί γίνεται η σύνδεση της νέας γνώσης με τη μακροπρόθεσμη μνήμη. Η διαδικασία αυτή ονομάζεται παγίωση της μνήμης και μέσω αυτής επιλέγονται και ενισχύονται, από τον τεράστιο αριθμό των πληροφοριών που δέχεται ο εγκέφαλος σε κατάσταση εγρήγορσης, μόνο εκείνες που κρίνονται σημαντικές. Στη συνέχεια αποθηκεύονται μόνιμα και συνδέονται με τις εμπειρίες του παρελθόντος. Ύστερα από ένα συγκεκριμένο χρονικό διάστημα τα περιεχόμενα διαγράφονται από την βραχυπρόθεσμη μνήμη και ό,τι δεν έχει φτάσει μέχρι τότε στην μακροπρόθεσμη μνήμη ξεχνιέται. Ξέρουμε ακόμα ότι αυτά που μαθαίνουμε κατά τη διάρκεια της οποιασδήποτε εκπαίδευσής μας σε νέες δεξιότητες θα πάνε χαμένα, θα διαγραφούν, αν δεν κοιμηθούμε μέσα στις επόμενες 30 ώρες.

Όποιος μαθητής, λοιπόν, προετοιμάζεται για εξετάσεις και σκοτώνεται να αποστηθίσει μέσα σε λίγο χρόνο πάρα πολλούς όρους, έννοιες και πληροφορίες δεν πρόκειται να χάσει τίποτα, αν μείνει ξύπνιος τη νύχτα για να διαβάσει. Τα δεδομένα στην προσωρινή περιοχή αποθήκευσης της μνήμης του μένουν καλά φυλαγμένα για μερικές ημέρες ακόμα και με λίγο ύπνο. Γενικότερα, όμως, όποιος θέλει να βελτιώσει στο μέγιστο βαθμό τις συνειδητές και ασυνείδητες επιδόσεις του σε μακροπρόθεσμη προοπτική θα πρέπει να φροντίσει να κοιμάται αρκετά. Αυτό είναι σημαντικό να το θυμούνται και οι γονείς και τα παιδιά, αν θέλουν να εξασφαλίσουν την επιτυχία στις εξετάσεις. Οι μαθητές οφείλουν να ξέρουν, ακόμα, ότι πρέπει να κοιμούνται καλά, αν θέλουν να θυμούνται τι έμαθαν την προηγούμενη μέρα, γιατί έτσι δίνουν την ευκαιρία στον εγκέφαλο να δημιουργήσει τις νέες νευρωνικές συνδέσεις για να υποστηριχθεί η διαδικασία σταθεροποίησης της μνήμης. Γα να επιτευχθεί αυτό, λοιπόν, οι μαθήτριες και οι μαθητές θα πρέπει να περιορίσουν το χρόνο που αφιερώνουν στον υπολογιστή και το κινητό τηλέφωνο, γιατί η κατάχρησή τους οδηγεί σε αϋπνία και η έλλειψη ύπνου με τη σειρά της σε μαθησιακές δυσκολίες και σχολική αποτυχία.

Είναι πλέον γνωστό ότι και άλλοι παράγοντες, εκτός από τον ύπνο, μπορούν να ενισχύσουν τη μνήμη, όπως, λόγου χάριν, η άσκηση και η υγιεινή διατροφή. Κατά τη διάρκεια της άσκησης νευρικά κύτταρα απελευθερώνουν ένα είδος πρωτεϊνών, οι οποίες είναι γνωστές ως νευροτροφικοί παράγοντες. Ένας εξ αυτών, που ονομάζεται νευροτροφικός παράγοντας του εγκεφάλου, ενεργοποιεί πολλές άλλες χημικές ουσίες που προάγουν την υγεία του νευρικού συστήματος και ωφελούν άμεσα τις γνωστικές λειτουργίες, συμπεριλαμβανομένης της μάθησης. Η νυχτερινή άσκηση, ωστόσο, πρέπει να αποφεύγεται, γιατί προκαλεί αϋπνία. Οι μελέτες δείχνουν ότι η άσκηση μπορεί να βελτιώσει τη μνήμη καθώς και ότι το μέγεθος του ιππόκαμπου μπορεί να αυξηθεί από την αερόβια άσκηση (ποδηλασία, τρέξιμο, περπάτημα).

Γνωρίζουμε, ακόμη, ότι η ανθυγιεινή διατροφή μπορεί να συνεπάγεται κακό ύπνο και το αντίθετο. Η αξία της υγιεινής διατροφής, όπως τη διδάσκονται τα παιδιά στα σχολεία τα τελευταία χρόνια, είναι τεκμηριωμένο ότι εκτός από τη συνολική προσφορά στην υγεία βοηθά και στην ενίσχυση της μνήμης με την προσφορά ενέργειας, με τις διάφορες βιταμίνες, τα μέταλλα και τις αντιοξειδωτικές ουσίες που περιέχονται στα τρόφιμα. Έτσι θα πρέπει:

• η διατροφή των μαθητών να έχει μεγάλη ποικιλία,

• να αποτελείται από τρία κύρια γεύματα που συντίθενται από όλες τις ομάδες των τροφίμων,

• Ενδιαμέσως η πείνα να αντιμετωπίζεται με ελαφρά, υγιεινά σνακ,

• να αποφεύγεται η μεγάλη κατανάλωση λιπαρών τροφών, ζάχαρης, αλατιού και καφέ, και

• να μην λησμονείται η πυραμίδα της μεσογειακής διατροφής.

Τα τελευταία χρόνια έχει δημιουργηθεί μια μεγάλη παρεξήγηση, όσον αφορά τη βοήθεια των βιταμινών και των συμπληρωμάτων διατροφής στην ενίσχυση της μνήμης. Έτσι κάθε χρόνο 2-3 μήνες πριν τις πανελλήνιες έχει γίνει μόδα πολλοί γονείς να ζητούν ιατρική βοήθεια, αναζητώντας το καλύτερο σκεύασμα με βιταμίνες για να το δώσουν στο παιδί τους, με την ελπίδα ότι θα το βοηθήσουν να αντέξει την κόπωση, να ενδυναμώσει τη μνήμη του, να γράψει καλά και να εξασφαλίσει την εισαγωγή του στο πανεπιστήμιο ή στα ΤΕΙ. Αν το παιδί κάνει υγιεινή διατροφή, οι γονείς δεν πρέπει να ανησυχούν, δεν έχουν ανάγκη τα σκευάσματα των βιταμινών και τα συμπληρώματα διατροφής. Αυτά μπορούν ίσως να βοηθήσουν όταν το παιδί δεν διατρέφεται με υγιεινό τρόπο και παρουσιάζει έλλειψη βιταμινών. Είναι, πράγματι, γνωστό σε όλους ότι κάποια παιδιά στην εφηβεία δεν έχουν σωστή διατροφή, λόγω της κουλτούρας της εφηβείας, που σημαίνει πρόχειρα γεύματα εκτός σπιτιού, χωρίς φρούτα, χωρίς σαλάτες, πλούσια σε αλάτι και λίπος. Μόνο τέτοια παιδιά ενδέχεται να βοηθηθούν από τη λήψη συμπληρωμάτων διατροφής και βιταμινούχων σκευασμάτων. Το μόνο που πρέπει να ελέγχεται και να διορθώνεται στην εφηβεία είναι η έλλειψη σιδήρου, η οποία είναι συχνή και λόγω της κακής διατροφής των εφήβων που αναφέραμε, αλλά και λόγω των αυξημένων αναγκών (περίοδος στα κορίτσια, ανάπτυξη μυϊκού συστήματος στα αγόρια). Η έλλειψη σιδήρου τεκμηριωμένα προκαλεί μείωση της προσοχής, η οποία με τη σειρά της έχει επιπτώσεις στη μνήμη και τη μάθηση, γι’ αυτό τα παιδιά δεν πρέπει επ’ ουδενί να φθάνουν στις πανελλήνιες εξετάσεις με σιδηροπενική αναιμία.

Τα παιδιά στην εφηβεία δεν κοιμούνται νωρίς το βράδυ, λόγω διαβάσματος μέχρις αργά, λόγω χρήσης του διαδικτύου και του κινητού, αλλά και λόγω του βιολογικού τους ρολογιού που κινείται πιο αργά, είτε είναι σπιτόγατοι, είτε διασκεδάζουν. Επιπλέον ξυπνούν νωρίς το πρωί, λόγω των εκπαιδευτικών τους υποχρεώσεων, κόντρα στο βιολογικό τους ρολόι, που τους υπαγορεύει να ξυπνήσουν αργά. Επίσης είναι γνωστό ότι η διατροφή τους δεν είναι σωστή και η άσκηση λείπει, κυρίως λόγω έλλειψης χρόνου. Όλα αυτά λειτουργούν -μαζί με το άγχος- αρνητικά στην προετοιμασία τους για τις πανελλήνιες εξετάσεις. Φαίνεται, λοιπόν, ότι η σωστή τακτική, για να φθάσει το παιδί στην εφηβεία και στις πανελλήνιες εξετάσεις με αυξημένες πιθανότητες για επιτυχία, είναι η ανάπτυξη σωστών συνηθειών ύπνου, η εκπαίδευσή του στην υγιεινή διατροφή και η προτροπή για άσκηση, γιατί όλα αυτά μειώνουν και το άγχος του, το οποίο είναι σημαντικός παράγοντας αποτυχίας.

Οπότε, σε καμιά περίπτωση δεν είναι σωστή τακτική η χορήγηση συμπληρωμάτων διατροφής και σκευασμάτων βιταμινών. Αυτά και μόνο δεν αρκούν. Και ακόμα δεν πρέπει να ξεχνούν οι γονείς, ότι περνάνε στο παιδί (και όχι μόνο) το μήνυμα του ντόπινγκ. Το παιδί μαθαίνει ότι για να αντέξει στην άσκηση και να έχει καλές επιδόσεις στον όποιο αγώνα του πρέπει να παίρνει συμπληρώματα διατροφής. Και το χειρότερο: μαθαίνει να περιμένει βοήθεια από τη λήψη διαφόρων ουσιών για να λιγοστέψει το άγχος του…